مراحل اقدام پژوهی

اقدام پژوهی در سطح جهان و به ویژه در محافل علمی ایران، شیوه ای جدید است. این روش، رویکردی در پژوهش های کیفی است که به معلمان و کارگزاران آموزشی کمک می کند تا به گونه ای پژوهش را با موقعیت تربیتی تلفیق کنند تا بتوانند نقش مستقیمی در موقعیت تربیتی و بهبود فرایند آموزش ایفا کنند و آموزش و پرورش را به نقطه مطلوب مورد نظر برسانند. در ادامه، مراحل انجام این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد تا پژوهشگران از این روش تحقیق به نحو مناسب استفاده کنند.

 
پژوهش به عنوان یک جست و جوی نظام مند برای حل مسئله، مراحلی دارد. درباره مراحل روش اقدام پژوهی، پژوهشگران طبقه بندی های متفاوتی ارائه نموده اند که در بررسی آن ها مشخص می شود که این مراحل، خطی نیستند، بلکه به صورت یک چرخه هستند. با این حال چون این پژوهش نیز منظم و هدفمند است، پس لازم است مراحلی را برای آن در نظر گرفت. این فرایند مراحل نه گانه زیر را شامل می شود:

1. تشخیص مسئله
2. بیان مسئله (توصیف وضع موجود)
3. گردآوری و شواهد اطلاعات 1
4. تجزیه و تحلیل داده ها
5. ارائه راه حل جدید
6. اجرای راه حل ها و نظارت بر آنها
7. گردآوری شواهد و اطلاعات2
8. ارزشیابی
9. نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد

تشخیص مسئله

در اقدام پژوهی ما با یک مسئله مواجهیم. تا مسئله و مشکلی در موقعیت آموزشی وجود نداشته باشد، مراحل اقدام پژوهی آغاز نمی شود. همچنین این مسئله باید دارای ویژگی هایی باشد تا مورد اقدام پژوهی قرار بگیرد از جمله اینکه پژوهش پذیر و دارای اهمیت باشد منابع کافی برای حل مسئله وجود داشته باشد و قابل حل باشد.

بیان مسئله (توصیف وضع موجود)

در این مرحله وضعیت فعلی مورد مطالعه باید به طور کامل و آشکار بیان شود. برای این منظور، لازم است ویژگی های این موقعیت و گستردگی آن توصیف گردد. پس از شرح موقعیت مورد نظر، مسئله مطرح می شود.

گردآوری و شواهد اطلاعات 1

در این مرحله برای این که جوانب مسئله به درستی مشخص شده و برای آن راه حل جدیدی پیدا شود، لازم است ضمن مذاکره با سایر همکاران، با استفاده از روش های علمی نیز به جمع آوری اطلاعات اقدام گردد.در این مرحله می توان اطلاعات کاملی در مورد مسئله و ابعاد آن، از طریق مشاهده، پرسشنامه، بررسی اسناد و مصاحبه به دست آورد.

تجزیه و تحلیل داده ها

پس از جمع آوری داده ها باید به تجزیه و تحلیل آنها پرداخت تا فهم جامع و روشنی از مفاهیم درون آنها به دست آید. در این مرحله اطلاعات به دست آمده را با پاسخ به سوالات زیر طبقه بندی می کنیم:

چرا؟ چگونه؟ چه کسی؟ چه چیزی؟ چه موقع؟ کجا؟

ارائه راه حل جدید

بر مبنای اطلاعات جمع آوری شده و مذاکره با همکاران و متخصصان، سرانجام راه حل مناسبی برای اقدام انتخاب می شود که به صورت طرحی برای اجرا تهیه خواهد شد.

اجرای راه حل ها و نظارت بر آنها

در این مرحله، راه جدید به طور عملی اجرا می شود و مورد تجربه و آزمایش قرار می گیرد. چگونگی اجرا و آثار آن، به دقت و به صورت منظم مطالعه می شود. در این مرحله باید بر چگونگی پیشرفت کار نظارت و دقت کامل داشت.

گردآوری شواهد و اطلاعات2

برای داوری در مورد تغییر جدید، باید پس از اجرای راه حل مجددا به گردآوری اطلاعات پرداخته شود تا میزان تغییرات مشخص شود. برای سنجش عمل، می توان با استفاده از ابزار های زیر اطلاعات لازم را جمع آوری کرد.

الف) پرسش نامه

ب) یادداشت روزنامه معلم

پ) مصاحبه

ت) فرم های مشاهده

علاوه بر این ابزارها، همکاران، متخصصان آگاه و اولیای دانش آموزان نیز می توانند، معلم را یاری کنند تا کار خود را مورد ارزیابی قرار دهد.

ارزشیابی تاثیر اقدام جدید

در این مرحله مثل مرحله سوم به تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده پرداخته می شود. ابتدا شاخص هایی برای سنجش تغییر مشخص می شود و سپس بر اساس اطلاعات کسب شده میزان پیشرفت یا چگونگی تقلیل و حل مشکل سنجیده می شود.

نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد

اطلاعات حاصل از اجرای طرح می تواند به برنامه ریزی و اقدام مجدد منجر شود. به این صورت که با توجه به نتایج به دست آمده راه حل یا طرح جدید برای اقدام دوباره و انجام پژوهش حین عمل، در مورد آن تهیه می شود . همچنین در این مرحله می توان خلاصه ای از مراحل انجام کار را در قالب گزارش آورد، اینکه در این فرایند چه رخداد هایی به وقوع پیوست و دیگران چه نقش و نظری در آن داشتند. شکل این گزارش می تواند بر اساس مراحل پژوهش باشد یا به هر صورت ابتکاری دیگری باشد.

بنابراین، چرخه اقدام پژوهی، به منظور بهبود عمل و رسیدن به نتایج مثبت می تواند ادامه داشته باشد. در فرایند اقدام پژوهی، ممکن است مراحل به شکلی کاملا منظم مطابق آن چه ارائه شد-رعایت نشود، زیرا این فرایند بسیار سیال و منعطف است. ملاک موفقیت این نیست که محققان مراحل یاد شده را طی کنند، مهم این است که به فهمی عمیق در مورد تجارب خویش و موقعیتی که این تجارب در آن شکل گرفته است نایل شوند و احساس کنند که تجارب و اعمال آن ها در نتیجه اقدام پژوهی بهبود و تکامل یافته است.

اقدام پژوهی یکی از روش های تحقیق کیفی است که در سال های اخیر مورد توجه بسیاری از نهاد ها از جمله آموزش و پرورش قرار گرفته است. به جهت ارتقا کیفیت تعلیم و تربیت و اثربخشی آموزشی، معلمان باید مهارت ها و توانمندی های لازم را در خود تقویت کنند. لازمه این امر مجهز بودن معلمان به بینش علمی و انجام پژوهش است. در این مقاله به تعریف اقدام پژوهی و بیان ویژگی های آن می پردازیم.

اقدام پژوهی چیست؟

ویژگی های اقدام پژوهی:

تفاوت اقدام پژوهی با سایر انواع پژوهش ها را می توان به صورت عمده در فرآیند عمل لحاظ کرد. به این صورت که در اقدام پژوهی، محقق قدم به قدم، ضمن ایجاد تحول در محیط کار یا منطقه تحت پوشش خود، به اطلاعات و یافته هایی دست پیدا می کند. به عبارت دیگر اقدام پژوهی در سرانجام کار خود منجر به ایجاد تغییر در وضع موجود می شود، برخی از ویژگیهای اقدام پژوهی به شرح زیر است:

• پژوهشی مشارکتی است

این نوع پژوهش، مشارکتی است، زیرا فرد یا افراد اقدام پژوه با یاری همکاران و سایر پرسنل و نیز افراد جامعه یا سایر ادارات و نهادهای دولتی و غیر دولتی اقدام به پژوهش می کنند. در حالی که در پژوهش های مرسوم و دانشگاهی مسئله مورد تحقیق ضرورتاً مسئله خود محقق نیست بلکه محقق به عنوان فردی حرفه ای وارد جریان تحقیق می شود.

• تاکید بر عمل دارد

در این پژوهش تاکید بر این است که اقدامی در محیط  کاری صورت گیرد که منجر به اصلاح و یا تغییر وضعیت شود. بنابراین مطالعه توصیفی برای تعیین علل وضع موجود، یا عوامل موثر بر آن هیچکدام اقدام پژوهی محسوب نمی شود. زیرا نتیجه این نوع پژوهش به طور مستقیم و بلافاصله در بهبود وضعیت ارائه خدمات و اجتماع تاثیر نخواهد داشت.

• خود ارزیاب است

تغییرهایی که در فرآیند پژوهش صورت می گیرد، یعنی چگونگی پیشرفت کار و حتی نتیجه تغییر و اصلاح موقتی، همواره توسط خود پژوهشگران یا افراد درگیر در پژوهش مورد ارزیابی قرار می گیرد.

• مبتنی بر ارزش های درونی افراداست

افراد درگیر در این پژوهش در برابر موضوع پژوهش نوعی احساس درونی و تعلق خاطر دارند. نوعی احساس تعهد و نیاز به تغییر و تحول در محیط کار و اجتماع  ایجاد می کند. بنابراین تا پرسنل چنین میل و احساسی نداشته باشند چندان راغب برای انجام این پژوهش نخواهند بود.

• ساده است

چون هدف از این کار حل مسائل و مشکلات موجود در محیط کار می باشد بنابراین حالتی ساده دارد و بدون توجه به مراتب تحقیقاتی معمول روند ساده تری را طی می کند و محقق فردی است که می خواهد وظیفه شغلی و اجتماعی خود را به بهترین وجه انجام دهد. بعنوان نمونه کارمندی که برای بهبود وضع محیط کاری خود اقدام به بررسی و پژوهش می کند، کار او دور از پیچیدگی های اداری و سازمانی است.

• روشی ساده است

این روش پیچیدگی های برخی روشهای تحقیق علمی را ندارد. هم چنان که می دانید در روش های تحقیق مرسوم و علمی، مراحل تحقیق ویژه ای را باید طی کرد که هر مرحله مستلزم داشتن مهارت های خاص آماری یا روش تحقیق است. مثل تعیین متغیرها، نمونه آماری، روش های تجزیه و تحلیل آماری، تعریف های عملیاتی و جز این ها. اما اقدام پژوهی در مقایسه با پژوهش های علمی، انعطاف پذیرتر است. به همین علت محقق مجبور نیست خطی مستقیم را پیش گیرد و تا آخر ادامه دهد. بلکه به تناسب پیشرفت کار و در حین کار، می تواند تجدید نظر کرده و اقدام های پیش بینی نشده ای انجام دهد.

• تعمیم پذیری یافته ها ضروری نیست

گرچه در این روش نیز تلاش بر این است تا ضمن حل مسئله های گوناگون بر دانش خود و دیگران بیفزائیم، اما مانند پژوهش های  دانشگاهی تعمیم پذیر بودن یا نبودن این روش چندان مورد نظر نیست. ممکن است این روش حل مسئله در موارد مشابه دیگر صدق کند و بهتر آن است که بتوان این نوع یافته ها را در موارد دیگر نیز به کار گرفت، اما چندان دغدغه کاربرد در همه موارد را نخواهیم داشت.آنچه مهمتر است ادامه اقدام موفق در زمان های بعد از اتمام آن و یا تعمیم زمانی آن می باشد.

• نگاهی از درون است

اقدام پژوه از درون محیط کاری و اداری خود به مسائل می نگرد و هدفش حل مسائل درونی و فعلی است. در حالی که در پژوهش های دانشگاهی نگاه از بیرون به درون است. بنابراین در چنین تحقیقاتی منظور از محقق کسی است که تحقیق می کند، اعم از اینکه در امر تحقیقات علمی متخصص باشد یا نباشد.

جمع بندی:

اقدام پژوهی یکی از راه های مناسب برای حل مسئله است. انجام این دسته از پژوهش ها به  راه های نو و خلاقانه منجر می شوند. همچنین استفاده از این روش به اصلاح وضع نامطلوب می پردازد و به گسترش فرهنگ پژوهش کمک می کند. در پی این روش، راه حل های تئوری جای خود را به راه حل های عملی و منطقی می دهند.